پی دی اف فصل های 11و12 علوم تجربی پایه نهم
فصل 11
114
بر سر دوراهی
به شکل 1 توجه کنید! چگونه این جانوران فرضی را گروه بندی می کنید؟
احتمالاً این جانوران را براساس صفت هایی مانند تعداد پا و بال گروه بندی می کنید. در این صورت،
شباهت ها و تفاوت های ظاهری اساس طبقه بندی شماست.
دانش آموزی گروه بندی جانوران فرضی شکل 1 را به شیوهٔ زیر انجام داده است.
شكل 2 كلید شناسایی برای جانوران فرضی شكل 1
این دانش آموز، بال را که صفت مشترک همهٔ این جانوران است، در نظر گرفته و بعد براساس تعداد بال،
آنها را در دو گروه قرار داده است. در مراحل بعدی نیز به همین ترتیب عمل کرده است.همان طور که
می بینید، در نهایت گروه هایی داریم که بیشترین شباهت را با هم دارند.
او ضمن گروه بندی، راهنما یا کلیدی برای شناسایی این جانوران فرضی، نیز طراحی کرده است.
به چنین راهنمایی، کلید شناسایی دوراهی می گویند؛ زیرا در هر مرحله باید از بین دو حالت، یکی
را انتخاب کنیم. همان طور که در شکل 2می بینید، کلید دوراهی بر اساس صفات جانداران طراحی
می شود. از کلیدهای دوراهی برای شناسایی جانداران جدید استفاده می شود.
1 2 3 4 6 7
شکل 1 چند جانور فرضی
5
بدن ساده
بنفش
بال بزرگ
دوجفت بال
یک جفت بال
صفت بال
بال بزرگ
بال کوچک
بال کوچک
زرد
بدن ساده
بدن خال دار
بدن خال دار
شماره 4
شماره 1
شماره 5
شماره 2
شماره 6
شماره 3
شماره 7
115
شكل 3 كرم و مار ظاهری شبیه به هم دارند،در حالی كه كرم از بی مهره ها و مار از مهره داران است.
تا چند قرن پیش، دانشمندان نیز جانوران و گیاهان را فقط بر اساس صفت های ظاهری گروه بندی
می کردند؛ مثلاً ارسطو، فیلسوف یونانی جانوران را در سه گروه قرار داد: آنهایی که در خشکی راه
می روند؛ جانورانی که در آب شنا می کنند و آنهایی که در هوا پرواز می کنند. او گیاهان را در سه گروه
علف ها، درختچه ها و درخت ها جای داده بود.
با شناخت بیشتر جانداران، افزون بر صفت های ظاهری، به ساختارهای داخلی پیکر جانداران نیز
توجه شد؛ مثلاً بودن یا نبودن ستون مهره معیاری برای گروه بندی جانوران به دوگروه بزرگ مهره داران
.) و بی مهره ها شد )شکل 3
امروزه در گروه بندی جانداران، افزون بر صفت های ظاهری، شباهت مولکول های تشکیل دهندهٔ
سلول ها را نیز بررسی می کنند. به نظر شما برای این منظور چه مولکولی مناسب است؟
خود را بیازمایید
با در نظر گرفتن صفت های ظاهری، جانوران زیر را طبقه بندی و کلید دوراهی برای شناسایی آنها
طراحی کنید.
فعالیت
116
گروه بندی جانداران
آیا گروه های کلی جانداران را به یاد دارید؟ جانداران را به شکل های متفاوتی گروه بندی می کنند. در نوعی
گروه بندی، همهٔ جانداران را در پنچ گروه اصلی یا به عبارتی در پنج سلسله قرار می دهند )شکل 4(. سپس
آنها را در گروه های کوچک تری قرار می دهند. شکل 5 جای قُمری خانگی را در سلسلهٔ جانوران
نشان می دهد.
در شکل 5 می بینید که از بالا به پایین انواع جانوران کم می شوند. مثلاً در گروه مهره داران به جز
پرندگان، جانوران دیگری نیز وجود دارند، درحالی که در پایین ترین گروه فقط قمری خانگی قرار
دارد. همهٔ قمری های خانگی، گروهی به نام گونه را تشکیل می دهند؛ زیرا به هم شبیه اند و می توانند از
طریق تولید مثل، زاده هایی شبیه خود با قابلیت زنده ماندن و تولید مثل به وجود آورند.
شكل 4 پنج سلسله جانداران
جانوران گیاهان قارچ ها آغا زیان باکتری ها
سلسله: جانوران
شاخه: مهره داران
رده: پرندگان
راسته: کبوترسانان
خانواده )تیره(: کبوترها
جنس )سَرده(: قُمری ها
گونه: قُمری خانگی
شكل 5 جای قُمری خانگی در گروه جانوران
117
گفت وگوکنید
نظر خود را با ارائهٔ دلیل دربارهٔ درستی یا نادرستی عبارت زیر بیان کنید:
از گروه های بزرگ تر به گروه های کوچک تر، تفاوت های افراد بیشتر می شود؛ در حالی که شباهت های
آنها کمتر می شود.
آیا می دانید
نام علمی جانداران از دو بخش جنس و گونه تشکیل شده است.نام علمیِ دو بخشی که به زبان لاتین
زیست شناس سوئدی است. قبل از لینه از نام های سه قسمتی یا حتی � لینه � نوشته می شود ابداعِ
بیشتر استفاده می شد.
قمری خانگی نام فارسی این پرنده است.این پرنده در زبان های متفاوت، نام های متفاوتی دارد. از طرفی
گاهی جانداران متفاوت، نام های یکسانی دارند.
به شکل 6 نگاه کنید. این دو جاندار در زبان فارسی آفتاب پرست نامیده می شوند. اگر دربارهٔ هر یک
ازاین جانداران مطالعه ای انجام و در گزارشی که ارائه می شود، از نام آفتاب پرست استفاده شده باشد،
چگونه می توان تشخیص داد که این مطالعه مربوط به کدام یک است؟
بنابراین برای حل این مشکل به هرگونه از جانداران، یک نام علمی داده اند که آن جاندار را به طور دقیق
مشخص می کند.
شكل 6 گیاه و جانور با یک نام در زبان فارسی
گوناگونی جانداران
جانداران متنوعی درکرهٔ زمین زندگی می کنند.شما تا کنون با ویژگی هایی از سلسله های جانداران آشنا
شده اید.در این فصل با ویژگی های کلی سه سلسلهٔ باکتری ها، آغازیان و قارچ ها آشنا می شوید.
118
قبل از مصرف به مدت 20 دقیقه آن را � : روی قوطی کنسرو مواد غذایی نوشته شده است
با مراجعه به منابع معتبر، علت آن را پیدا کنید. .� بجوشانید
جمع آوری اطلاعات
باکتری ها: چه ویژگی هایی از این جانداران می شناسید؟ باکتری ها شکل های گوناگونی دارند و در
همه جا یافت می شوند. بعضی باکتری ها در چشمه های آب داغ، دریاچه های نمک و یخ های قطبی
زندگی می کنند.چنین محیط هایی برای زندگی بیشتر گروه های جانداران نامناسب اند.بسیاری از
باکتری ها بی ضررند. انواعی از باکتری ها که در بخش های متفاوت بدن ما زندگی می کنند، نه تنها
مضر نیستند؛ بلکه به سلامت ما هم کمک می کنند. مثلاً باکتری های مفیدی که در دستگاه گوارش ما
زندگی می کنند، افزون بر کمک به گوارش غذا مانع از فعالیت باکتری های بیماری زا می شوند.امروزه
از باکتری ها برای پاک سازی محیط زیست، تولیدگیاهان مقاوم به آفت و تولید دارو استفاده می کنند.
الف( مادهٔ وراثتی در سلول برخی جانداران، درون پوششی قرار دارد و در نتیجه هسته تشکیل
می شود.این جانداران را یوکاریوت می نامند. در سلول برخی جانداران، پوششی در اطراف مادهٔ
وراثتی وجود ندارد و درنتیجه هسته تشکیل نمی شود .این جانداران را پروکاریوت می نامند.
براین اساس باکتری ها در کدام گروه قرار می گیرند؟
ب( باکتری ها دیواره سلولی دارند. این ویژگی، آنها را به کدام یک از سلسله های جانداران شبیه می کند؟
خود را بیازمایید
این باکتری ها را بر چه اساسی گروه بندی می کنید و براین اساس چه نام هایی به آنها می دهید؟
فعالیت
119
آغازیان: به شکل 7 نگاه کنید. اشتباه نکنید! این نوار های سبز رنگ گیاه نیستند؛ بلکه نوعی
جلبک اند. آیا می دانید جلبک ها را در چه سلسله ای قرار می دهند؟
جلبک ها شناخته شده ترین گروه از آغازیان اند. این آغازیان افزون بر تولید اکسیژن، غذای جانوران
آبزی مانند ماهی ها را نیز تأمین می کنند. از جلبک ها در ساختن مواد بهداشتی و مکمل های غذایی،
به ویژه ویتامین ها استفاده می شود. امروزه دانشمندان در تلاش اند تا از جلبک ها سوخت های پاک
تولید کنند.
این جلبک ها را بر چه اساسی گروه بندی می کنید و بر این اساس چه نام هایی به آنها می دهید؟
فعالیت
شكل 7 جلبک ها درآب یا اطراف آن رشد می كنند.
آیا می دانید
مردم بعضی کشورها از جلبک ها غذا درست می کنند.
غذایی که در شکل می بینید، با این آغازیان درست می شود.
از جلبک ها ماده ای به نام آگار تهیه می کنند.
120
آغازیان به راه های متفاوتی غذای خود را تأمین می کنند. برخی آغازیان مانند جلبک ها فتوسنتز
می کنند، در حالی که بعضی دیگر این توانایی را ندارند.
برخی آغازیان پوسته هایی از جنس سیلیس دارند.سیلیس در صنایع متفاوت؛ مثلاً شیشه سازی به کار
.) می رود )شکل 8
قارچ ها: شاید در مزارع گندم، چنین تصاویری دیده باشید )شکل 9(. لکه های زرد روی برگ و سیاه شدن
خوشه های گندم، نشان دهندهٔ وجود قارچ در این گیاهان است. این قارچ ها آفت گیاه اند.
آب های راکد محیط مناسبی برای رشد انواعی از آغازیان اند. نمونه هایی از این آب ها را در
ظرف های کوچکی جمع آوری و روی هر ظرف مشخصاتی مانند محل و زمان نمونه برداری را
یادداشت کنید. با استفاده از میکروسکوپ )ابتدا با بزرگ نمایی کم و سپس زیاد( نمونه ها را با توجه
به پرسش های زیر مشاهده کنید.
الف( آیا تک سلولی های کلروفیل دار می بینید؟
ب( آیا انواع یکسانی در آب محل های متفاوت وجود دارد؟
پ( اگر این جانداران متحرک اند؛ حرکت آنها چگونه است؟
فعالیت
شكل 8 پوسته های این آغازیان تک سلولی كاربردهای متفاوتی دارند.
شكل 9 برگ و خوشهٔ گندم آلوده به قارچ
121
نوعی قارچ میکروسکوپی بین انگشتان پا رشد می کند و سبب پوسته یا زخم شدن پوست آن می شود.
با این حال بیشتر قارچ ها مفیدند. قارچ ها انواع متفاوتی دارند. بعضی قارچ ها پرسلولی و بعضی
.) تک سلولی اند )شکل 10
جاندار یا بی جان؟
هر یک از ما دچار آنفلوآنزا و سرماخوردگی شده ایم. می دانید عامل این بیماری ها، موجوداتی به
نام ویروس هستند. ویروس سرماخوردگی درون بدن ما تکثیر می شود؛ درحالی که خارج از بدن ما
فعالیت
شكل 10 انواعی از قارچ ها
با مراجعه به منابع معتبر مثال هایی ازاستفادهٔ باکتری ها، قارچ ها و آغازیان در صنعت غذایی،
کشاورزی، محیط زیست و… جمع آوری و گزارش آن را در کلاس ارائه دهید. هر گروه می تواند
بخشی از این کار را انجام دهد.
الف( قارچ های پرسلولی
ب( قارچ مخمر در مشاهده با میكروسكوپ نوری
قارچ از � گاه شنیده می شود که ازقارچ ها به عنوان نوعی سبزی نام می برند. مثلاً می گویند
به نظر شما چرا این جمله نادرست است؟ � سبزی هاست
خود را بیازمایید
122
شبیه بلور است و تکثیر نمی شود. ویروس ها ساختار سلولی ندارند. به نظر شما ویروس ها با چنین
ویژگی هایی زنده اند یا غیر زنده؟
ویروس ها می توانند به درون سلول های همهٔ جانداران وارد شوند و آنها را وادار به ساختن ویروس
کنند. ویروس ها از راه های متفاوتی از فردی به فرد دیگر منتقل می شوند؛ مثلاً ویروس ایدز همراه با
.) برخی مایعات بدن مانند خون و وسایل آلوده به آنها از فردی به فرد دیگر منتقل می شود )شکل 11
ویروس ایدز در گلبول های سفید تکثیر می شود و با از بین بردن این سلول ها، سیستم ایمنی بدن را
ضعیف می کند. در نتیجه، بدن قدرت مبارزه با میکروب ها را از دست می دهد و فرد بیمار می شود. بدن
افراد آلوده به ویروس ایدز، ممکن است تا سال ها هیچ علامتی از بیماری را نشان ندهد؛ اما این افراد
در همین مدت می توانند ویروس را به افراد سالم منتقل کنند.
شكل 11 ويروس ايدز روی گلبول سفيد؛ مشاهده با ميكروسكوپ الكترونی
فکر کنید
چه ویژگی ای از ویروس ها آنها را شبیه جانداران می کند؟
فعالیت
استفادهٔ مشترک از وسایل تیز و برنده مانند تیغ، از راه های انتقال ویروس ایدز است. با مراجعه به
منابع معتبر، گزارشی دربارهٔ راه های دیگر انتقال ویروس ایدز، تهیه کنید و در کلاس ارائه دهید.
از گیاهان چه استفاده هایی می برید؟ آیا می توانید بدون گیاهان زندگی کنید؟ بسیاری از جانداران دیگر
نیز بدون گیاهان دوام نمی آورند.انسان حتی قبل از شناخت دقیقِ گیاهان از آنها استفاده می کرد،
اما شناخت ویژگی های گیاهان به او کمک کرد تا بتواند از آنها استفاده های بیشتری ببرد. در این
فصل ضمن آشنایی باگروه ها و ویژگی های کلّی گیاهان، فرصت می یابید تا گیاهان محل زندگی خود را
بشناسید.
فصل 12
124
بیشتر گیاهان آوند دارند
سلول های گیاه نیز مانند هر سلول دیگری برای زنده ماندن به مواد مغذی نیاز دارند. آب و مواد معدنی
در خاک وجود دارند. مولکول های کربوهیدرات فقط در اندام های سبز گیاه، به خصوص برگ ساخته
می شوند؛ بنابراین با این پرسش مواجه می شویم که چگونه آب و مواد معدنی از ریشه به برگ منتقل
می شوند وکربوهیدرات های ساخته شده از برگ به ریشه و قسمت های دیگر گیاه می روند.
انتقال آب و مواد مغذی در بسیاری ازگیاهان، از راه بافتی به نام
بافت آوندی انجام می شود. این بافت اجزای لوله مانندی به نام آوند
دارد. بافت آوندی که دارای آوندهای چوبی و آبکشی است،
در سراسر پیکر گیاه وجود دارد.
آوندهای چوبی، آب و مواد معدنی را از ریشه به
اندام های دیگر می برند؛ در حالی که آوندهای آبکشی
مواد ساخته شده در اندام های فتوسنتزکننده را به سراسر
.) شکل 1 رگبرگ، دسته ای از گیاه می برند. آوندها در برگ ها به خوبی مشخص اند )شکل 1
آوندهای چوبی و آبکشی است.
دیواره های عرضی آوند آبکشی، مانند ظرف آبکش سوراخ دار است. به همین علت به آنها آوند آبکشی
می گویند.
دیوارهٔ آوندهای چوبی بخش هایی از جنس چوب دارد که سبب می شود آوندهای چوبی شکل های
متفاوتی داشته باشند. بیشتر قطر ساقه و ریشه درختان از بافت آوندچوبی ساخته شده است.
آیا می دانید
مشاهده ای برای نشان دادنِ حرکت آب در طول ساقه طراحی کنید.
فعالیت
آوند آبکشی
آوند چوبی
125
مشاهدٴه آوندهای چوبی
وسایل و مواد لازم: تیغ، شیشه ساعت، قطره چکان، تیغه و تیغک، میکروسکوپ نوری، مایع
سفید کننده، آب مقطر، رنگِ آبی متیل، ساقه جوان و نازک یا دمبرگ گیاه انگور یا هر گیاه دیگر.
1 با تیغ، برش هایی طولی و بسیار نازک از ساقه یا دمبرگ تهیه کنید.برای انجام دادن این کار از
معلمتان کمک بگیرید. در استفاده از تیغ نکات ایمنی را رعایت کنید.
2 برش ها را درون شیشه ساعت قراردهید و چند قطره مایع سفید کننده به آنها اضافه کنید. بعد
از بی رنگ شدن برش ها، آنها را با آب مقطر شست و شو دهید تا مایع سفید کننده خارج شود.
3 چند قطره رنگ آبی متیل روی برش ها بریزید و صبر کنید تا آبی شوند. سپس آنها را با آب مقطر
شست و شو دهید.
4 یک برش را روی تیغه بگذارید و روی آن را با تیغک بپوشانید.نمونه را با میکروسکوپ مشاهده
کنید.آیا آوندهای چوبی را تشخیص می دهید؟
آزمایش کنید
از خاک تا برگ
چرا با مشاهدهٔ برگ های پژمردهٔ
گیاه، به آن آب می دهیم؟ آب چگونه
از خاک به برگ ها می رود و سبب
شادابی آنها می شود؟ ریشه، آب و
مواد معدنی موردنیاز گیاه را جذب
می کند. آیا می دانید چه قسمتی از
ریشه این کار را انجام می دهد؟
به شکل 2 الف نگاه کنید. رشته های
ظریفی که روی ریشه قرار دارند،
تار کِشنده نامیده می شوند.هر تارکشنده در واقع یک سلول بسیار طویل است )شکل 2 ب(.دیوارهٔ
تار کشنده نازک است؛ بنابراین آب و مواد معدنی محلول در آن می توانند از دیواره تار کشنده عبور کنند
و وارد ریشه شوند.
آب و مواد معدنی بعد از ورود به تار کشنده در عرض ریشه حرکت می کنند و وارد آوندهای چوبی
می شوند )شکل 3(؛ بنابراین حجمی از آب و موادمعدنی در آوندهای چوبی جریان می یابد که به آن شیرۀ خام
می گویند.
شکل 2 الف( تارکشنده، ب( سلول تارکشنده
126
به شکل 4 نگاه کنید! کدام سلول ها فتوسنتز انجام می دهند؟ چرا؟ می دانید گیاهان با استفاده از
کربوهیدراتی که می سازند و مواد مغذی ای که از خاک می گیرند، مواد مورد نیاز برای رشد و نمو خود
را تأمین می کنند، مثلاً می توانند پروتئین و چربی بسازند.
شکل 3 شیرۀ خام از ریشه تا
بالاترین قسمت های گیاه جریان
دارد و آب و مواد معدنی مورد نیاز
سلول ها ی گیاه را تإمین می کند.
آب از خاک جذب می شود آب
خاک
ریشه
مولکول آب
مولکول آب
روزنه
شیرۀ خام
خروج بخار آب
اتمسفر
کاغذ آغشته به کبالت کلرید در برخورد با بخار آب، صورتی رنگ می شود. برای نشان دادن این
بخارآب از روزنه های برگ خارج می شود و در بعضی برگ ها تعداد روزنه ها در دو � واقعیت که
آزمایشی طراحی کنید. �. طرف برگ، یکسان نیست
فعالیت
گیاه همهٔ آبی را که جذب کرده است، مصرف نمی کند؛ بلکه بخش زیادی از آن به صورت بخار از
روزنه های برگ خارج می شود. خارج شدن بخار آب از برگ، نیروی مکشی در گیاه ایجاد می کند.این
نیرو بر حرکتِ رو به بالای آب در گیاه نقش دارد.
127
پوستک )مادۀ
موم مانند(
روپوست
روپوست
روزنه
سلول های روزنه
میان برگ
رگبرگ ها
آوند چوبی
آوند آبکشی
شکل 5 الف( سرخس، ساقٴه زیر زمینی دارد. ب( مجموعٴه هاگدان ها در پشت برگ سرخس
موادی که در برگ ها ساخته
می شوند، همراه با آب وارد آوندهای
آبکشی می شوند. این مایع را
شیرۀ پرورده می نامند.سلول هایی
که فتوسنتز نمی کنند، مواد مغذی
مورد نیاز خود را از این شیره تأمین
می کنند. شیرهٔ پرورده مقدارزیادی
کربوهیدرات دارد.
گیاهانی که آوند دارند
سرخس ها: استان های شمالی ایران از جاهایی است که در آن سرخس به طور خودرو رشد می کند.
سرخس ها اولین گروه از گیاهان آونددار و دارای ساقهٔ زیرزمینی اند. از این ساقه ها برگ هایی با
دمبرگ طویل ایجاد می شود که ظاهری شبیه شاخه دارند)شکل 5(. گاهی، پشت برگ های سرخس
برآمدگی هایی به رنگ نارنجی یا قهوه ای دیده می شود. هر یک از این برآمدگی ها مجموعه ای از
تعدادی هاگدان است که در آنها هاگ تشکیل می شود.هاگ ها با قرار گرفتن درجای مرطوب، رشد
و سرخس جدیدی ایجاد می کنند. همان طور که می دانید سرخس ها دانه تولید نمی کنند. آیا در استان
شما سرخس به طور خودرو رشد می کند؟
بازدانگان: شاید درخت کاج و سرو را از نزدیک دیده باشید. چه ویژگی هایی از این درختان
می شناسید؟ کاج و سرو چه تفاوت اساسی با سرخس دارند؟
بازدانگان گل ندارند؛ اما دانه تولید می کنند. آیا می دانید تخمک و گرده در چه بخش هایی از این گیاهان
تشکیل می شوند؟
کاج و سرو دارای مخروط های نر و ماده اند )شکل 6(.هر مخروط از تعدادی پولک ساخته شده
شکل 4 ساختار یک نمونه برگ
128
مخروط ماده در سرو مخروط ماده کاج
مخروط نر در سرو مخروط نر کاج
است. دانه های این گیاهان درون میوه تشکیل نمی شوند؛ بلکه روی پولک های مخروط های ماده ایجاد
می شوند.
نهان دانگان: بسیاری از گیاهانی که امروزه روی زمین وجود دارند،ازگیاهانِ گلدارند. با ساختار گل
و نقش آن در تولید مثل جنسیِ گیاهان گلدار آشنایید.گیاهان گلدار بسیار گوناگون اند و در آب وهواهای
شکل 6 کاج و سرو از بازدانگان هستند.
فعالیت
دریک فعالیت گروهی، گزارشی دربارهٔ موارد زیر تهیه کنید و به صورت تصویری در کلاس ارائه
دهید.
الف ( مقایسهٔ مخروط نر و ماده در گیاه کاج
ب( مقایسهٔ کاج و سرو
129
متفاوتی رشد می کنند.دانه های گیاهان گلدار در میوه محصور شده اند و به همین علت به آنها نهان دانه
نیز می گویند.آیا می دانید نهان دانگان را بر چه اساسی گروه بندی می کنند؟
...
دانۀ ...
دانۀ ...
...
گل
رگبرگ ها ... تعداد گلبرگ ها ...
رگبرگ ها ...
آوندهای چوب و آبکش
در ... حلقه
آوندهای چوب و آبکش
در ... حلقه
تعداد گلبرگ ها ...
دانه ساقه برگ
اندام های رویشی )ریشه، ساقه و برگ( در نهان دانگان متنوع اند.موارد زیر را در هر شکل،
مشخص کنید.
الف ( برگ، ساقه و ریشه
ب( مواد مغذی در هرگیاه در چه اندامی ذخیره شده است؟
جدول زیر بعضی تفاوت های دو گروه گیاهان نهان دانه) تک لپه ای ها و دولپه ای ها( را نشان می دهد.
در جای خالی واژهٔ مناسب قرار دهید.
خود را بیازمایید
خود را بیازمایید
130
گیاهانی که آوند ندارند
خزه ها قدیمی ترین گیاهان روی زمین اند. این گیاهان ارتفاع زیادی ندارند و پوشش مخمل مانندی روی
زمین ایجاد می کنند)شکل 7 الف(.
دیدید که بخش های برگی شکل و ساقه مانند خزه از سلول های مشابهی تشکیل شده اند؛ بنابراین گفته
می شود که خزه، ساقه و برگ حقیقی ندارد.خزه ها ریشه هم ندارند و به جای آن، اجزایی به نام ریشه سا
دارند که از یک یا چند سلول ساخته شده اند. خزه ها مانند سرخس ها به جای دانه با هاگ تکثیر
می شوند. هاگ ها در هاگدان موجود در رأس خزه تشکیل می شوند. هاگ وقتی درجای مرطوب قرار
می گیرد، رشد می کند و از آن خزهٔ جدیدی می روید.
شکل 7 الف ( نوعی خزه ب( بخش های متفاوت خزه
مشاهدۀ سلول های خزه
وسایل و مواد لازم: تیغه، تیغک، میکروسکوپ نوری، آب، بخش های برگی شکل و ساقه مانند
خزه.
برای مشاهدهٔ میکروسکوپیِ بخش های برگی شکل و ساقه مانند خزه، نمونهٔ میکروسکوپی تهیه
کنید.آیا بخش های برگی شکل و ساقه مانند، سلول های متفاوتی دارند؟ آیا آوند در آنها می بینید؟
آزمایش کنید
هاگدان
میله
بخش ساقه مانند
همراه با بخش های
برگ مانند
ریشه سا
131
شکل 8 گیاهانی که در کاغذسازی به کار می روند. شکل 9 گیاهی با کاربرد دارویی
ارتفاع خزه ها از چند سانتی متر بیشتر نمی شود. به نظر شما چرا اندازهٔ خزه ها کوچک است و در
جاهایی رشد می کنند که رطوبت کافی وجود دارد؟
فکر کنید
خزه، سرخس، سرو، ذرت و نخود را بر اساس صفت های زیر و با استفاده از کلید دوراهی
گروه بندی کنید. داشتن: دانه، گل، آوند، دانهٔ تک لپه ای، دانهٔ دولپه ای
این گروه بندی را به چند شکل می توانید انجام دهید؟
فعالیت
گیاهان در زندگی ما
اگر بخواهید از نقشی که گیاهان در زندگی ما دارند، سخن بگویید، کافی است همین کتابی راکه در
.) دست دارید، مثال بزنید.کاغذ کتابی که در دستان شماست، از گیاهان به دست آمده است )شکل 8
گیاهان می توانند منبع تولید ثروت باشند؛ زیرا افزون بر استفاده های رایج، به عنوان مادهٔ اولیهٔ بعضی
از داروها در پزشکی و داروسازی نیز به کار می روند )شکل 9(. مثلاً نوعی دارو که برای بیماران قلبی
به کار می رود، از گیاهی به نام گل انگشتانه به دست می آید. از نوعی باقلا ماده ای به دست می آورند
که با استفاده از آن، گروه خونی را شناسایی می کنند. شما چه نمونه هایی از کاربرد گیاهان در زندگی
انسان می شناسید؟
132
مهم ترین نقش گیاهان در زندگی ما و جانوران خشکی زی، مربوط به فتوسنتز است. فتوسنتز علاوه بر
تأمین غذای جانداران، در تولید اکسیژن و مصرف کربن دی اکسید نقش حیاتی دارد.دانستید که مقدار
کربن دی اکسید درکره زمین افزایش یافته است. آیا با توجه به اینکه گیاهان این ماده را مصرف می کنند،
افزایش پوشش گیاهی به تنهایی می تواند مشکل افزایش کربن دی اکسید و گرم شدن زمین را برطرف
کند؟
نمودار زیر اثر کربن دی اکسید را بر میزان فتوسنتز در بسیاری از گیاهان نشان می دهد.این نمودار
را تفسیر کنید.
در فعالیتی گروهی دربارهٔ نمونه هایی از گیاهانی که در محل زندگی شما وجود دارند، گزارش
تصویری همراه با متن کوتاه تهیه و ارائه کنید.در تهیهٔ گزارش به این موارد توجه کنید: نوع و
نام محلی گیاه، ویژگی های ظاهری، شرایطی که گیاه در آن رشد می کند، نقشی که در زندگی مردم
محلی دارد و نیز باورهای مردم دربارهٔ آنها.
فعالیت
فعالیت
مقدار کربن دی اکسید
میزان فتوسنتز
شاید تصاویر مرجان ها و جانوران دیگر را در مناطق کم عمق خلیج فارس یا دریا های دیگر دیده باشید.
در این زیستگاه ها جانداران متفاوت مثل انواع بی مهره ها و مهره داران در کنار هم زندگی می کنند.
گفته می شود وجود تنوع زیستی در این محیط ها نشانهٔ سلامت آب دریاست، اما می دانید که آلودگی
یا تغییرات زیست محیطی دیگر باعث ازهم پاشیدن و سرانجام از بین رفتن این زیستگاه ها می شود.
وجود این جانوران در دریا چه اهمیتی برای ما و دیگر موجودات روی کره زمین دارد؟ در این فصل
با مشخصات و اهمیت برخی جانوران بی مهره، بیشتر آشنا می شوید.
فصل 13
134
بی مهره ها تعداد گونه های
گروه اسفن جها مرجا نها کر مها نرم تنان بندپایان خارپوستان همۀ مهره داران
تعدادگونه ها 50000 6000 1000000 110000 115000 9500 10000
آیا می دانید
گوناگونی جانوران
جانوران نسبت به دیگر موجودات زنده گوناگونی بیشتری دارند. دانشمندان، سلسلهٔ جانوران را در
دو گروه اصلی بی مهره ها و مهره داران، رده بندی می کنند. بیشتر بی مهره ها اسکلت خارجی دارند و
همان طور که از نامشان پیداست، ستون مهر ه ندارند. مهره داران ستون مهره و اسکلت داخلی دارند.
.) اکثر جانوران، بی مهره اند و ازگروه های متنوعی تشکیل شده اند )شکل 1
دانشمندان تا به حال نزدیک به دو میلیون گونهٔ جانوری را شناسایی کرده اندکه حدود 98 % آنها
بی مهره و 2% آنها مهره دارند. همه ساله انواع جدیدی از جانوران نیز کشف م یشوند. جدول زیر
تنوع گون ههای مختلف جانوران را نشان می دهد.
جانورانی با بدنی سوراخ دار
شکل 2، نوعی اسفنج را نشان می دهد. این
جانوران دریازی در جای خود ثابت اند. در پیکر
اسفنج سورا خهای کوچکی وجود دارد که آب
از آنها وارد می شود. آب وارد شده، از سوراخ
بزرگ بالای اسفنج خارج می شود. در دیواره
بدن آنها سلول های رشته داری وجود دارد که
شکل 2 اسفنج ساده ترین جانور دریازی
شکل 1 طبقه بندی سادۀ جانوران
جانوران
بی مهره ها
مهره داران
اسفنج ها
ماهی ها
کیسه تنان
پهن
دوزیستان
کرم ها
لوله ای
خزندگان
نرم تنان
حلقوی
پرندگان
بندپایان
پستان داران
خارپوستان
135
سوراخ های
ورود آب
سلول های
رشته دار
سوراخ خروج آب
شکل 4 الف( عروس دریایی، ب( شقایق دریایی
حرکت آنها سبب حرکت آب در بدن اسفنج می شود
)شکل 3(. کار دیگر این سلول ها گرفتن ذره های
غذایی از آب و گوارش آنهاست همهٔ سلول ها از
این مواد گوارش یافته، استفاده می کنند. جریان آب
در اسفنج ها به تنفس و دفع مواد زائد نیز کمک
می کند. به همین دلیل اسفنج ها هیچ دستگاهی در
بدن خود ندارند.
اسفنج ها محل زیست انواعی از جلبک ها و
جانداران کوچک دریایی هستند. از آنها مواد
دارویی نیز استخراج می شود.
جانورانی با بدن کیسه مانند
شاید شقایق و عروس دریایی را دیده باشید. بدن آنها شبیه کیسه است، دهانهٔ کیسه، محل ورود و خروج
مواد است که بازوهایی به آن متصل است. بعضی از اینها مثل شقایق دریایی جابه جا نمی شوند و بعضی
.) مثل عروس دریایی شناورند )شکل 4
آیا می دانید
استحکام دیوارهٔ بدن اسفنج ها به علت وجود قطعات سوزن مانندی از جنس آهک، سیلیس یا مواد
پروتئینی است.
با توجه به آنچه دربارهٔ اسفنج آموختید، طرح ساده ای از بدن اسفنج را رسم کنید و با توجه به آن
چگونگی تغذیه و تنفس و دفع مواد زائد آن را توضیح دهید.
فعالیت
الف( ب(
شکل 3 جریان آب در اسفنج
136
بزر گترین گروه کیس هتنان، مرجا نها هستند که اسکلتی آهکی دارند. از تجمع اسکلت آنها، اَشکال
مختلف مرجانی و در نهایت آبسنگ و جزایر مرجانی تشکیل م یشود. جزایر خارک و کیش نمونه ای
از این جزایر مرجانی هستند)شکل 5(. وجود مرجان ها در سواحل دریاها ضمن تشکیل زیستگاه برای
بسیاری از جانوران دریایی به عنوان موج شکن طبیعی عمل می کند و انرژی امواج را می گیرد و مانع
فرسایش بیشتر سواحل می شود.
شکل 5 با فعالیت مرجان ها، جزایر مرجانی تشکیل می شود.
کرم های پهن
ساده ترین گروه کرم ها هستند که بدنی پهن با دستگاه های عصبی و گوارش ساده ای دارند. کرم های پهن
.) مانند کیسه تنان تنها یک راه برای ورود دارند ولی خروج مواد از سطح بدن انجام می شود )شکل 6
بیشتر کرم های پهن، انگل اند و مراحل رشد و نمو خود را در بدن چند موجود زنده از جمله انسان طی
می کنند. مثلاً نوزاد کرم کدو که در گوشت گاو آلوده، زندگی م یکند، می تواند وارد بدن ما شود و در
آنجا بالغ و بزرگ شود؛ سال ها در روده باقی بماند و ضمن مصرف غذای گوارش یافته ممکن است
باعث انسداد روده شود.
شکل 6 پلاناریا، برگی و نواری سه گروه عمدۀ کر مهای پهن هستند.
کرم پلاناریا کرم برگی شکل)کپلک( کرم نواری)کدو(
الف( نوعی مرجان ب( جزیره مرجانی خارک
137
بیشتر کرم های انگلی از طریق آب و غذا وارد بدن ما می شوند. برای جلوگیری از ورود آنها چه
نکات بهداشتی را باید رعایت کرد؟ در این باره از منابع معتبر اطلاعاتی را جمع آوری و گزارش
آن را در کلاس ارائه کنید.
جمع آوری اطلاعات
کرم های لوله ای
در این کرم ها بر خلاف بی مهرگان گفته شده، دستگاه گوارش دهان و مخرج دارد. اگر چه معمولاً
انواع انگل آن مثل آسکاریس )شکل 7(، کرمک و کرم قلا بدار معرفی می شود، اما برخی زندگی آزاد
دارند. تعدادی از آنها در خاک زندگی م یکنند که پس از خوردن باکتری ها و قارچ ها، ترکیباتی را به
خاک اضافه م یکنند که باعث
رشد بهتر گیاهان می شود.
تخم کرم های لوله ای انگل
بیشتر از طریق آب و سبزیجات
آلوده، وارد بدن می شود و در
دستگاه گوارش به کرم بالغ،
تبدیل می شود.
آیا می دانید
آیا می دانید
درد ناحیهٔ شکم، ب یاشتهایی، اسهال و بدخوابی، ممکن است از علائم وجود آسکاریس باشد. وجود
خارش در ناحیهٔ مخرج کودکان از علائم احتمالی وجودکرمک است و یکی از دلایل کم خونی
ممکن است وجود کرم قلا بدار در بدن باشد. مطمئن ترین راه تشخیص کرم های انگلی در بدن،
مراجعه به آزمایشگا ههای تشخیص طبی و انجام آزمایش مدفوع است.
نوع دیگری از کرم های پهن در رودهٔ سگ، زندگی م یکند. تخم این کرم می تواند همراه سبزیجات ،
وارد بدن انسان و دام ها شود و در کبد و شش تولید غده هایی کیسه مانند و پرآب کند که به آن کیست
هیداتیک می گویند.
شکل 7 نمونه ای از کرم های لوله ای آسکاریس
138
کرم های حلقوی
کرم های حلقوی بدنی حلقه حلقه، نرم و ماهیچه ای دارند. پوست آنها باید همیشه مرطوب باشد و
مویرگ های فراوانی دارد. این وضعیت امکان جذب اکسیژن مورد نیاز را از طریق پوست فراهم
م یکند. اگر چه بیشتر کرم های حلقوی زندگی آزاد دارند؛ ولی تعداد کمی نیز انگل اند. این کرم ها
برخلاف کرم های قبلی افزون بر دستگا ه گوارش و عصبی، دستگاه های گردش خون و دفع مواد زائد
را هم دارند.کرم خاکی، نمونهٔ معروف آنهاست که وجود آن در زمین های کشاورزی، اهمیت زیادی
دارد. زالو، نمونهٔ دیگری از کر مهای حلقوی است که زندگی انگلی دارد و از خون جانوران دیگر،
.) تغذیه م یکند )شکل 8
نرم تنان
نرم تنان بدنی نرم و بدون حلقه دارند و در بیشتر آنها بخشی سفت به نام صدف، بدن را در بر گرفته و از
آن حفاظت می کند. بیشتر آنها در آب )دریا یا آب شیرین( و برخی در خشکی زندگی می کنند. انواعی
از نرم تنان را در شکل 9 می بینید.
الف ( کرم خاکی ب( زالو
شکل 8 کرم های حلقوی
الف( دربارهٔ نقش کرم های خاکی در حاصلخیزی خاک و استفاده از آنها برای تولید کود اطلاعاتی
را جمع آوری و گزارش آن را در کلاس ارائه کنید.
ب( در طب سنتی از زالو استفاده می شد؛ در پزشکی نوین نیز به آن رو آورده اند. در مورد استفاده
از زالو در پزشکی نیز اطلاعاتی را جمع آوری کنید.
جمع آوری اطلاعات
139
شکل 9 انواعی از نرم تنان
حلزون
دوکفه ای
هشت پا
ده پا )نرم تن مرکب(
نرم تنان در زندگی ما کاربردهای زیادی دارند. از
صدف آنها در تهیهٔ ابزار های زینتی و صنایع دارویی،
بهداشتی، تهیهٔ نخ بخیه و تولید کلسیم قابل جذب
استفاده می شود )شکل 10 (. استخراج مروارید از
درون صدف دوکفه ای ها نیز یکی از فواید نرم تنان
است که از لحاظ اقتصادی بسیار اهمیت دارد.
برخی از نر متنان مانند حلزون و لیسه، از آفات گیاهی
به شمار می روند و برخی واسطهٔ انتقال بعضی از
کر مهای انگلی به انسان اند.
شکل 10 استفاده از مروارید وصدف
آیا می دانید
پرورش صدف های مروارید ساز چندین قرن است که در کشورهای مجاور دریا منبع درآمد است.
مشهورترین و با ارزش ترین مرواریدهای جهان از صدف های مرواریدساز خلیج فارس به دست
می آمده است. در جزیرهٔ قشم پروژهٔ کشت و پرورش صدف در حال انجام است.
140
جانورانی با اندام های حرکتی بندبند
بدن و اندام های حرکتی این جانوران از قطعات یا بند هایی تشکیل شده است؛ به همین دلیل به آنها
بندپایان می گویند. این جانوران اسکلت خارجی و سختی دارند که عضلات به آن متصل است و از
اندام های داخلی حفاظت م یکند. سخت بودن اسکلت خارجی، جلوی رشد جانور را م یگیرد. به
همین دلیل، بسیاری از آنها پوست اندازی می کنند؛ اسکلت قبلی را از خود جدا م یکنند و یک اسکلت
.) بزر گتر و جدید برای خود م یسازند )شکل 11
بندپایان، بزرگ ترین گروه جانوران را در روی زمین، تشکیل می دهند که تقریباً در همهٔ زیستگاه های
.) روی زمین، یافت م یشوند. در میان آنها حشرات از بقیه فراوا نترند )جدول 1
بندپایان را براساس زائده های بدن، به ویژه تعداد پاهای حرکتی در چهار گروه، طبقه بندی م یکنند
.) )جدول 1 و شکل 12
جدول 1 طبقه بندی بندپایان
نام گروه تعداد پای حرکتی مثال
حشرات 6 ملخ، پروانه، زنبور، پشه و...
عنکبوتیان 8 عنکبوت، رتیل، عقرب، کنه
سخت پوستان 10 خرچنگ، میگو، خرخاکی
هزارپایان بیشتر از 10 جفت هزارپا، صدپا
شکل 11 پوست اندازی ملخ
141
عنکبوتیان
هزارپایان
حشرات
سخت پوستان
شکل 12 نمونه ای از چهار گروه بندپایان
اگر در محیط زندگی شما یا آزمایشگاه مدرسه، ملخ وجود دارد، یک نمونه از آن را به کلاس بیاورید
و با ذره بین مشاهده کنید.چشم های مرکب، ساده، شاخک ها، شش عدد پا، دو جفت بال، قطعات بدن
به ویژه شکم، سورا خهای تنفسی در ناحیهٔ شکم و اندا مهای تولید مثلی را ببینید.اگر نمونهٔ شما زنده
است، می توانید آن را در طبیعت
رها کنید؛ ولی اگر زنده نیست؛
روی آن الکل بریزید و در یک
ظرف سربسته، نگهداری کنید.
فعالیت
شکم سینه
بال جلویی
بال عقبی سوراخ تنفسی
شاخک
چشم
قطعات دهانی
سر
حشرات: گروهی از بندپایان هستند که از بقیه فراوان تر اند. شاید تعداد حشراتی که در یک باغ
کوچک، وجود دارد، از تعداد ساکنان شهر شما بیشتر باشد. اگرچه ما بیشتر از آزار و ضرر های
حشرات شنیده ایم، مثل از بین بردن محصولات کشاورزی توسط ملخ، خورده شدن چوب و کاغذ
توسط موریانه ، مزاحمت های مگس و پشه در هنگام استراحت و انتشار عوامل بیماری زا توسط
حشرات، ولی اهمیت حشرات در دنیای ما، خیلی بیشتر از زیان های روزمرهٔ آنها است. اگر دنیای ما
بدون حشره باشد، بسیاری میوه ها، سبزی ها و محصولات کشاورزی تولید نم یشوند؛ چون گرده افشانی
آنها انجام نمی شود. ابریشم، موم و عسل نخواهیم داشت چون اینها را حشرات تولید می کنند. بسیاری
142
در مورد گروه های مختلف عنکبوتیان )عنکبوت، رتیل، عقرب و کنه( اطلاعاتی را جمع آوری و
گزارش آن را در کلاس ارائه کنید.
جمع آوری اطلاعات
سخت پوستان: همان طور که از نامشان پیداست پوششی سخت
و محکم دارند.خرچنگ پهن، خرچنگ دراز و میگو، نمونه هایی
از آنها هستند؛ ولی بیشتر سخ تپوستان، ذره بینی و دریازی اند و
غذای جانوران بزرگ مثل ماهی ها را تشکیل م یدهند. خرخاکی
.) نمونه ای خشکی زی از سخ تپوستان است )شکل 13
هزارپایان: نسبت به بقیهٔ بندپایان کمیا بترند. شکل ظاهری و
تعداد پاهای زیاد، آنها را از بقیهٔ بندپایان، متمایز می کند. البته تعداد پاهای هزارپایان به هزار نمی رسد.
بعضی از آنها، گوشتخوار و بعضی گیاه خوارند.
جانورانی با بدن خاردار
خارپوستان جانورانی هستند که در سطح بدن و زیر پوست شان خارهایی وجود دارد. درون بدن آنها،
دستگاه گردش آبی وجود دارد که کار دستگاه های گردش خون، تنفس و دفع را انجام می دهد.همهٔ
.) خارپوستان، دریاز یاند. ستارهٔ دریایی، توتیا و سکهٔ شنی، نمون ههایی از آنها هستند )شکل 14
سکه شنی
شکل 14 دو نمونه از خارپوستان
توتیا
از جانوران مثل ماهی های آب شیرین از گرسنگی م یمیرند، چون از حشرات و لارو آنها تغذیه می کنند.
اهمیت حشرات به عنوان موجود آزمایشگاهی به ویژه در آزمایشگاه ژنتیک و تأثیر آنها در بهداشت
محیط به ویژه تخریب لاشه جانوران مرده را نیز نباید از نظر دور داشت.
عنکبوتیان: گروهی از بندپایان هستند که شامل عنکبوت، رتیل، عقرب و کنه می شوند. بسیاری از
آنها به داشتن نیش زهری معروف هستند. توانایی تنیدن تار در عنکبوت نیز اهمیت دارد که با این کار
بسیاری از حشرات مزاحم ما را شکار می کنند.
شکل 13 خرخاکی
وقتی به اطراف خود نگاه می کنیم، جانوران زیادی را می بینیم که با زندگی ما ارتباط دارند. بسیاری
ازآنها بی مهره وکوچک اند. شما با بعضی از آنها آشنا شدید. اما بسیاری ازجانوران اطراف ما با وجود
ستونی از مهره در بدن خود، اندازه بزرگی دارند به طوری که طول بدن بعضی از آنها به چندین متر هم
می رسد. وجود این جانوران در زندگی ما اهمیت زیادی دارد؛ از جمله در تأمین غذا، پوشاک، حمل
بار، سواری و تفریح. در این فصل با انواع مختلف مهره داران، ویژگی ها و اهمیت آنها آشنا می شوید.
فصل 14
144
جانورانی با ستون مهره
جانوران مهره دار در بخشی از اسکلت داخلی خود ستونی از مهره دارند که بخش های دیگر اسکلت
به آن متصل اند. وجود این ویژگی در این جانوران سبب تفاوت مهره داران از لحاظ اندازه و قدرت
نسبت به بقیهٔ جانوران شده است. همان طور که می دانید مهره داران در پنج گروه ماهی ها، دوزیستان،
خزندگان،پرندگان و پستانداران طبقه بندی می شوند.
ماهی ها
به احتمال زیاد همهٔ شما، یک یا چند ماهی را دیده اید. بیشتر ماهی ها، دوکی شکل اند؛ یعنی سر و دم
آنها کشیده و میانه بد نشان، پهن است. سطح بدن بیشتر ماه یها لغزنده است و از پولک )فلس( پوشیده
شده است.
ماهی ها آبشش و باله دارند؛ به همین علت برای زیستن در آب سازگارند. در آبش شها، مویر گهای خونی
فراوان، وجود دارد که عبور جریان آب از روی آنها، باعث تبادلات گازی بین آب و خون م یشود.
بیشتر ماهی ها، باله های مختلفی دارند؛ مثل بالهٔ دمی، پشتی، سینه ای و شکمی که براساس
محل قرار گرفتن، وظایف مختلفی مانند ایجاد حرکت، تغییر سرعت و تغییر جهت حرکت،
.) را برعهده دارند)شکل 1
گفت وگوکنید
دربارهٔ دوكی بودن بدن ماهی، لغزنده بودن سطح بدن و قرار گرفتن بخشی از هر پولک جلویی روی
پولک عقبی، با همدیگر، گف توگو كنید و برای هر كدام از این ویژگی ها، دلیلی بیان كنید.
باله دمی
باله پشتی نرم
باله مخرجی
باله شکمی
شکل 1 انواع باله در ماهی قزل آلا. سرپوش آبششی و خط جانبی نیز مشخص شده است.
باله سینه ای
باله پشتی سخت
سرپوش آبششی خط جانبی
145
دانشمندان براساس نوع اسکلت، ماه یها را طبق هبندی م یکنند. مه مترین گرو ههای آنها،
ماه یهای غضروفی و ماه یهای استخوانی هستند. برای مثال ارّه ماهی، کوسه و ماهی خاویار از
ماهی های غضروفی و قزل آلا و شیرماهی از ماهی های استخوانی هستند.
در بارهٔ نقش وچگونگی عمل انواع باله در ماهی ها اطلاعاتی جمع آوری و گزارش آن را در کلاس،
ارائه کنید.
جمع آوری اطلاعات
تشریح ماهی
یک ماهی تازهٔ قزل آلا، تهیه کنید. ابتدا مشخصات ظاهری مثل باله ها، آبشش ها، پولک ها و خط
جانبی آن را بررسی کنید. سپس محوطهٔ شکمی آن را با یک برش طولی در پایین شکم و دو برش به
سمت بالا باز کنید و به کمک معلم خود آن را با شکل زیر مقایسه کنید و بخش های مختلف دستگاه
گوارش، گردش خون، دفع، تولید مثل و بادکنک شنای آن را مشاهده کنید.
فعالیت
آیا می دانید
مقایسۀ ماهی های استخوانی و غضروفی
مشخصه غضروفی استخوانی
دهان در سطح شکمی در جلوی بدن
دم نامتقارن متقارن
سرپوش آبششی ندارند دارند
مغز
قلب آبشش
بادکنک شنا کلیه کبد نخاع
طحال کیسه صفرا
معده روده
غدهٔ جنسی
مثانه
خط جانبی
146
دوزیستان
شما ممکن است قورباغه و وزغ را در کنار رودخانه یا محیط های آبی دیگر، دیده باشید.این جانوران
آیا می دانید
سرانهٔ مصرف آبزیان به ویژه ماهی در ایران ٨ کیلوگرم در سال است که این مقدار از میانگین جهانی
١٨ کیلوگرم( بسیار کمتر است. این درحالی است که مصرف گوشت سفید از جمله ماهی از (
بسیاری لحاظ بهتر از گوشت قرمز است.
ماهی های خاویاری دریای خزر، مرغو بترین خاویار جهان را تولید م یكنند. دربارهٔ انواع
ماهی های خاویاری و طرز تهیهٔ آن اطلاعاتی را جمع آوری و به كلاس گزارش دهید.
جمع آوری اطلاعات
شکل 2 چرخه زندگی
قورباغه
147
آیا می دانید
قورباغه ها معمولاً بدنی کشیده و پوستی صاف و لغزنده دارند. ولی وزغ ها بدنی پهن و پوستی
خشک و زبر دارند. قورباغه ها بیشتر در آب اما وزغ ها بیشتر در خشکی فعالیت می کنند.
شکل 3 انواعی از دوزیستان الف ( وزغ ب( سمندر پ ( قورباغه
الف( ب( پ(
گفت وگوکنید
شاید تا به حال شما، مار، مارمولک و لاک پشت را دیده باشید. در مورد اینکه چرا به این جانوران،
خزنده م یگویند، گفت وگو کنید.
خزندگان
پوست خزندگان با پولک های ضخیم و سخت یا صفحات استخوانی، پوشیده شده است.این ساختارها
باعث م یشوند که خزندگان بتوانند در خشکی زندگی کنند؛ آب بد نشان از دست نرود و درنتیجه جانور
کمتر به آب، نیاز پیدا کند.
از دوزیستان اند.چرا به آنها دوزیست می گویند؟
قورباغه ها بخشی از عمرخود را در آب و بخشی را در خشکی می گذرانند. نوزاد قورباغه، پس از
خروج از تخم با آبشش تنفس و از جلبک ها و گیاهان آبزی تغذیه می کند و مراحل اولیهٔ رشد خود را
در آب طی می کند. آبشش های نوزاد در حین بلوغ به شش تبدیل می شود. به همین دلیل، قورباغهٔ بالغ
می تواند از آب خارج شود و در خشکی فعالیت کند )شکل 2(. غذای قورباغهٔ بالغ بیشتر، حشرات
است و با داشتن پوستی نازک، مرطوب و بدون پولک، تنفس پوستی نیز انجام می دهد.
قورباغه ها و وزغ ها از گروه دوزیستان بی دم اند و سمندرها در گروه دوزیستان دم دار، قرار م یگیرند
.) )شکل 3
حدود دویست میلیون سال پیش، خزندگان قدیمی )دایناسورها( بزرگ ترین گروه مهره داران روی زمین
را تشکیل م یدادند و اندازهٔ بیشتر آنها نیز بزر گتر از خزندگان امروزی بودند. تنوع خزندگان امروزی
148
شکل 4 انواعی از خزندگان
نسبت به خزندگان قدیمی، بسیار محدود شده است. گرو ههای عمدهٔ خزندگان امروزی عبار تاند از:
.) مارها، لاک پش تها، سوسمارها و کروکودی لها )شکل 4
مارها: با اینکه دست و پا ندارند از آشناترین خزندگان هستند. برخی از انواع آنها در خشکی و برخی
دیگر در آب، زندگی م یکنند و گونه های سمی و غیرسمی دارند. وجود مارها برای آدمیان مفید است
چون با تغذیه ازحشرات و مو شها درکنترل جمعیت آنها مؤثرند.از سم مارها در تهیه بعضی از داروها
مثل داروهای قلبی، ضد خونریزی و سرطان استفاده می شود.
درباره سم مارهای سمی و استفاده های آن، اطلاعاتی را جمع آوری و گزارش آن را به صورت پاورپوینت
در کلاس، ارائه کنید.
جمع آوری اطلاعات
149
لاک پشت ها: انواع خشکی زی و دریازی دارند. سنگینی و حرکت کند از نشانه های آنها است. این
جانوران با داشتن لاک سخت و محکم، شناخته می شوند. لاک آنها بخش هایی از اسکلت است که
پهن شده و بدن را می پوشاند.
آیا می دانید
آیا می دانید
مارهای سمی، دندان های ویژه ای به نام دندان زهری دارند که به کیسهٔ زهر مربوط است. سر این
مارها، مثلثی شکل است و گردنی مشخص دارند؛ ولی مارهای غیرسمی معمولاً سری گرد و گردنی
نامشخص دارند. دم مارهای سمی کوتاه است؛ ولی مارهای غیرسمی دم بلندتری دارند.
لاک پشت دریایی را بعضی به علت اینكه در آب و خشكی زندگی می كند به اشتباه دوزیست می نامند یا
اینكه به علت داشتن لاک سخت آن را سخت پوست
می گویند. در صورتی كه این جانور با شش تنفس
می كند و جزء خزندگان است. همه عمر خود را در
دریا می گذراند فقط برای تخم گذاری به ساح لهای
ماس های، پناه م یبرد. نوزاد آن نیز بلافاصله پس از
خروج از تخم به سمت دریا حركت م یكند.
سوسمارها: مارمولک و آفتاب پرست، نمونه هایی از سوسمارها هستند. هر دو، از حشرات تغذیه
م یکنند. بنابراین، در کنترل جمعیت حشرات، نقش دارند.
با مراجعه به منابع معتبر، در مورد اهمیت و چگونگی انجام دو گزارهٔ زیر، اطلاعاتی را جمع آوری
كنید و در كلاس ارائه نمایید.
الف( آفتا بپرست در محی طهای مختلف، رنگ خود را تغییر می دهد.
ب( مارمول کها، گاهی دم خود را قطع می كنند.
جمع آوری اطلاعات
150
کروکودی لها: این جانوران جثهّ بزرگ و تحرک کم دارند و در آ بهای ک معمق زندگی م یکنند. چش مهای
آن روی سر و سوراخ های بینی روی پوزه ای دراز قرار دارند. این وضعیت باعث می شود که بدون
اینکه دیده شوند، در آب شنا کنند. تمساح، نمون های کروکودیل است که در ایران وجود دارد.
پرندگان
پرندگان، گروهی از مهره داران اند که بدن آنها از پر، پوشیده شده است. اندام حرکتی جلویی در آنها
تبدیل به بال شده است. پرندگان برای اینکه بتوانند پرواز کنند، ویژگی هایی دارند.استخوان های توخالی
و محکم، بدن دوک یشکل و نداشتن مثانه از جمله این ویژگی هاست.
در کنار شش های پرندگان، کیسه هایی به نام کیس ههای هوادار قرار دارند که سبب افزایش کارایی شش
در جذب اکسیژن می شوند.
پر در پرندگان، انواع مختلفی دارد. پرها را براساس شکل و نقش در سه گروه، قرار می دهند: کرک پر،
.) پوش پر و شاه پر)شکل 5
چند نوع مختلف پر را به کلاس بیاورید. از هر پر، قطعهٔ کوچکی را جدا کنید و در زیر میکروسکوپ،
مشاهده کنید.
ساختمان انواع پر را با هم مقایسه کنید.
کدام نوع از پرها، استحکام بیشتری دارند؟ چرا؟
در بارهٔ نقشی که هر نوع از پرها در پرندگان دارند، گفت وگو و نتیجه را در کلاس، ارائه کنید.
فعالیت
شکل 5 انواع پر در پرندگان
شاه پر بال
کرک پر پوش پر
شاه پر دم
151
پرندگان را بر حسب شکل منقار و پاهایشان، طبقه بندی م یکنند. شکل منقار، نشان می دهد که پرنده،
چه می خورد و شکل پاهای آن، نشان دهندهٔ محل زندگی پرنده است. نمونه هایی از پرندگان را در شکل
.) می بینید )شکل ٦
شكل 6 انواعی از پرندگان
نقش پرندگان در زندگی ما: از گوشت و تخم پرندگان مثل مرغ، اردک، بوقلمون و غاز به عنوان غذا
استفاده م یکنیم. صدای بسیاری از پرندگان مانند قناری و بلبل در طبیعت، برای ما لذت بخش است.
بعضی پرندگان به خاطر خوردن حشرات و دانهٔ علف های هرز به کشاورزان کمک م یکنند. در عین
حال، حملهٔ پرندگان به محصولات کشاورزی و دامی نیز از زیان های آنهاست.
152
آیا می دانید
كوچک ترین پستاندار نوعی خفاش است كه بالغ آن، 3 سانت یمتر طول و حدود 2 گرم وزن دارد.
بزرگ ترین پستانداران، وال های آبی رنگ اند كه نوع بالغ آنها با طول بیش از 30 متر و وزن بیش از
190 تن، بزرگ ترین پستاندار و بزر گترین جانور زندهٔ روی زمین هستند.كوچک ترین پستاندار
ایران حشره خوار كوتوله است كه 2تا 3 گرم وزن دارد.
نوعی خفاش وال آبی رنگ حشره خوار کوتوله
ساختار کلی دستگاه های داخلی بدن پستانداران، شبیه به سایر مهر هداران است؛ با این تفاوت که
پیچیدگی بیشتری دارد. به ویژه در دستگاه عصبی، مناطقی که با هوش، حافظه و هماهنگی عضلات
مربوط است، توسعهٔ زیادی پیدا کرده است.
پستانداران، تفاوت های زیادی با یکدیگر دارند. یکی از این تفاوت ها چگونگی پرورش جنین و نوزاد
است و بر این اساس، پستانداران در سه گروه تخ مگذار، کیسه دار و جفت دار، قرار می گیرند.
پلاتی پوس یا نوک اردكی: پستاندار تخمگذاری است كه در آب به خوبی شنا م یكند و در كنار آب،
لانه م یسازد. نوزاد پس از خروج از تخم از شیر مادر تغذیه م یكند )شكل 7 الف(.
کانگورو: از پستانداران كیس هدار است كه نوزاد آن به صورت نارس متولد می شود. نوزاد بعد از تولد
به درون كیسهٔ موجود بر روی شکم مادر می خزد كه در آن، غدد شیری قرار دارند. نوزاد تا کامل شدن
مراحل رشد و نمو از شیر مادر تغذیه می کند)شكل 7 ب(.
پستانداران )شیرخواران(
پستانداران، مهره دارانی اند که دارای غدد شیری هستند. غدهٔ شیری، اندامی است که مایعی مغذی
به نام شیر تولید می کند. پستانداران در همه جای کرهٔ زمین، در آب، خشکی و حتی زیر زمین یافت
م یشوند. بدن آنها از مو یا پشم پوشیده شده است که عایق خوبی برای حفظ دمای بدن آنهاست.
نوزادان ماهی ها، دوزیستان و... درون تخم، رشد و نمو م ییابند و پس از پایان دورهٔ جنینی، از آن
بیرون م یآیند، ولی نوزاد بیشتر پستانداران، دورهٔ جنینی خود را درون بدن مادر، می گذراند و برای
رشد از بدن مادر تغذیه می کند.
153
پستانداران جف تدار
بیشتر پستاندارانی که روی كرهٔ زمین زندگی می كنند از جفت داران اند.جفت، اندامی است كه
در رحم ایجاد می شود و مواد غذایی و اكسیژن را از خون مادر م یگیرد و به ر گهای خونی
.) بند ناف م یدهد )شكل 8
الف( ب(
شكل 7 الف( پستاندار تخمگذار، ب( پستانداركیسه دار
شكل 8 جنین به همراه جفت و بند ناف
154
اهمیت پستانداران
آدمی، از بسیاری از پستانداران، برای تهیهٔ غذا، تأمین پوشاک،
سواری و بارکشی، استفاده م یکند. بعضی پستانداران مثل
کفتار و شغال در طبیعت با خوردن لاشهٔ جانوران در پاکسازی
طبیعت نقش دارند. آنها با این کار از انتشار بیمار یها و
.) آلودگ یهای محیط زیست، جلوگیری م یکنند )شکل 10
گفته م یشود وجود گراز و خرس در جنگل، فوایدی دارد. در این مورد از منابع معتبر، اطلاعاتی
را جم عآوری و به صورت گزارش در كلاس ارائه نمایید.
جمع آوری اطلاعات
گوش تخوارانی مثل گرگ و یوزپلنگ با تعقیب و شکار جانوران شکل 10 کفتار
پیر و ناتوان، نقش مؤثری را در جلوگیری از بیمار یهای واگیر
و بقای نسل حیوانات با هوش و قوی، ایفا م یکنند. سنجاب در
فصول مناسب، مقداری از دان هها و میو ههای جنگلی را در زیر
زمین، ذخیره م یکند. بسیاری از آنها در فصل بهار می رویند
و گیاهان جدیدی را در جنگ لها به وجود م یآورند. وجود
سنجاب ایرانی به همین صورت در حفظ جنگل های بلوط
.) دامنه های زاگرس اهمیت دارد )شکل 11
شکل 11 سنجاب
براساس ویژگی های مختلف، پستانداران جفت دار را به گرو ههایی طبقه بندی م یكنند، برای مثال براساس
.) رژیم غذایی، آنها را در سه گروه گیاه خوار، گوشت خوار و همه چیزخوار، قرار م یدهند )شكل 9
شكل 9 پستانداران جفت دار: الف( گیا هخوار، ب( گوش تخوار، پ( همه چیز خوار
الف( ب( پ(
زنبوری که تازه شهد گلی را خورده، به سویِ کندو در پرواز است که زنبورخوارِگرسنه ای آن را شکار
می کند. شاید این آخرین غذایش باشد! شاید شاهینِ گرسنه ای آن را در آسمان شکار کند یا هنگام
جست وجو بین گل ها برای یافتن غذای بیشتر، شکارِ روباهی گرسنه شود!
چه ارتباطی بین زنبورخوار، زنبور، شاهین یا روباه وجود دارد؟ چگونه زندگیِ جانوری مانند روباه یا
شاهین با زندگیِ گیاهی گلدار ارتباط پیدا می کند؟ چه عواملی بر زندگی این جانداران تأثیر می گذارد؟
تلاش برای پاسخ به چنین پرسش هایی، مورد علاقهٔ زیست شناسانی است که دربارهٔ ارتباط جانداران با
همدیگر و با محیط مطالعه می کنند.
فصل 15
156
بوم سازگان
زنبورخوار در محیط زندگی اش تنها نیست. جانداران دیگری نیز در این محیط وجود دارند که بر
آن تأثیر می گذارند و زنبورخوار نیز بر آنها تأثیر دارد.از طرفی این پرنده بدون آب و هوا زنده نمی ماند
و مانند جانداران دیگر اکسیژن مصرف و کربن دی اکسید دفع می کند. محیط زندگی زنبورخوار از
عوامل زنده )جانداران دیگر( و عوامل غیر زنده )مانند آب، هوا، دما( تشکیل شده است که بر هم تأثیر
می گذارند.عوامل زنده و غیر زندهٔ محیط و تأثیرهایی که برهم می گذارند، سیستمی به نام بوم سازگان
می سازند. انواع متفاوتی از بوم سازگان های خشکی، آبی و خشکی آبی وجود دارد.
جنگل گلستان نمونه ای از بوم سازگان خشکی و دریاچهٔ زریوار نوعی بوم سازگان آبی است؛ درحالی
که تالاب شادگان بوم سازگان آبی خشکی است. باغچه، آکواریوم یا حتی گلدانِ دارای گیاه نیز
مثال هایی از بوم سازگان اند.
صرف نظر از اینکه بوم سازگان از چه نوع و در چه اندازه ای باشد دو فرایند مهمِ انتقال انرژی و چرخهٔ
مواد در آن اتفاق می افتد. انتقال انرژی در زنجیره ها و شبکه های غذایی رخ می دهد.
شکل 1 شبکه غذایی از تعدادی زنجیره غذایی تشکیل شده است.
از تولیدکننده تا مصرف کننده
می دانید که هر زنجیره غذایی از تعدادی جاندار تشکیل می شود)شکل 1(. اولین حلقهٔ هر زنجیره
157
شکل 2 هرم ماده و انرژی
غذایی، جانداری است که از مواد معدنی، مواد آلی می سازد. به چنین جاندارانی تولیدکننده می گویند.
حلقه های بعدی زنجیره های غذایی، جاندارانی اند که این توانایی را ندارند و به آنها مصرف کننده
می گویند.مصرف کنندگان به جانداران تولیدکننده وابسته اند؛ زیرا ماده و انرژی موردنیاز را از آنها به
دست می آورند. تولیدکنندگانی که فتوسنتز انجام می دهند برای ماده و انرژی به چه چیزهایی وابسته اند؟
همین طور که در شکل 1 می بینید، زنجیره های غذایی در یک بوم سازگان، به همدیگر وصل اند و شبکهٔ
غذایی را تشکیل می دهند.
به شکل 2 توجه کنید! می بینید همهٔ ماده ای که گیاه با استفاده از انرژی خورشید ساخته است، به آخرین
مصرف کننده نمی رسد؛ بلکه در هر تَراز مقداری از ماده و انرژی آن کم می شود )آیا می دانید چرا؟(. اگر
مقدار انرژی و ماده ای را که در زنجیره های غذایی از جانداری به جاندار دیگر منتقل می شود، محاسبه
کنیم، معلوم می شود که فقط حدود 10 درصد ماده و انرژی از یک تراز به تراز بعدی منتقل می شود.
کاهش مقدار ماده و انرژی را در بوم سازگان به شکل هرم نشان می دهند.
این زنجیره، یکی از زنجیره های غذایی شکل 1 است : گیاه ملخ عنکبوت
شما زنجیره های دیگر این شکل را رسم کنید.
خود را بیازمایید
الف( آیا می توانیم بگوییم همهٔ شبکه های غذایی که روی کرهٔ زمین قرار دارند، به هم وصل اند؟
ب( دانش آموزی می گوید که تولیدکنندگان در هر زیستگاهی،گیاهان اند. شما چه فکر می کنید؟
فکر کنید
10kg
1kg
100kg
1000 تولیدکنندگان kg
اولین مصرف کنندگان
)گیاه خواران(
دومین مصرف کنندگان
)اولین گوشت خواران(
سومین مصرف کنندگان
)دومین گوشت خواران(
158
گفت وگوکنید
شیوع سرطان در منطقه ای زیاد شده است.کارشناسان علت آن را وجود نوعی مادهٔ آلاینده در خاک
زمین های کشاورزی و مراتع آن منطقه می دانند.چگونه این ماده که در خاک است، عامل سرطان
در مردم آن منطقه شده است؟
آیا می دانید
تأمین غذای کافی برای جمعیت روبه رشد کرهٔ زمین از مسائل انسان در عصر حاضر است.از طرفی
حداکثر 2 درصد نور خورشید در فرایند فتوسنتز به انرژی شیمیایی تبدیل می شود. به همین علت
یکی از زمینه های پژوهشی، شناسایی و تولیدگیاهانی است که کارایی بیشتری در استفاده از نور
خورشید دارند.
آیا کربن هایی که در فتوسنتز به کربوهیدرات تبدیل می شوند، در بقایای گیاهان و جانوران باقی می مانند؟
کربن چگونه به محیط بر می گردد؟ بعضی مصرف کنندگان در بوم سازگان نقش تجزیه کنندگی دارند.
تجزیه کنندگان، انرژی مورد نیاز خود را
از بقایای جانداران دیگر به دست می آورند
)شکل 3(. انواعی از قارچ ها و باکتری ها
نقش مهمی در تجزیهٔ بقایای جانداران دارند.
آنها مولکول های آلی را تا حدّ تشکیل
مولکول های ساده ای مانند کربن دی اکسید،
آب ، گازهای گوگرد دار و نیتروژن دار تجزیه
می کنند و سبب برگشت مواد به خاک، آب
و هوا می شوند. اکنون شاید بدانید که علت
بوی بد بقایای در حال فساد جانوران و
گیاهان چیست.
1 در یک فعالیت گروهی، یک بوم سازگان طبیعی یا مصنوعی را در محل زندگی خود به شکل
تصویری گزارش کنید. این گزارش دربردارندهٔ ویژگی های کلی، اجزای زنده و غیر زندهٔ بوم سازگان
باشد.
2 با راهنمایی معلم یک بوم سازگان کوچک بسازید.
فعالیت
روابط بین جانداران
بین جانداران در هر بوم سازگان سه نوع ارتباط همزیستی، شکار و شکارچی و رقابت را می توان
تشخیص داد.
شکل 3 قارچ روی تنهٔ درخت رشد کرده است.
159
همزیستی: همسفرگی، همیاری و انگلی سه شکل از رابطهٔ همزیستی اند. در همسفرگی یک جاندار
سود می برد؛ در حالی که جاندار دیگر سود نمی برد یا زیانی نمی بیند. در همیاری هر دو جاندار سود
می برند؛ در رابطهٔ انگلی، میزبان زیان می بیند؛ ولی جانداری که درون یا رویِ بدن میزبان زندگی می کند
و انگل نامیده می شود، سود می برد.
الف ............. ب................... پ....................
الف( میگوی تمیزکننده در حال خوردن انگل های دهان مارماهی، ب( ماهی های کوچک همراه
با کوسه شنا می کنند و پس ماندهٔ شکار کوسه را می خورند. پ( کنه در حال مکیدن خون انسان.
هر یک از این شکل ها چه نوع همزیستی را نشان می دهد؟
خود را بیازمایید
به نظر شما چه نوع رابطه ای بین زنبور و گیاه گل دار وجود دارد؟ انواعی از حشره ها در گرده افشانی
گل ها نقش دارند؛ اما چرا گفته می شود که نقش زنبورعسل از همه مهم تر است؟
فکر کنید
گاهی رابطهٔ همزیستیِ دو جاندار به تشکیل موجودی جدید می انجامد.گلسنگ چنین موجودی است
که از همزیستی قارچ و جلبک تشکیل می شود )شکل 4(. قارچ، مواد معدنی را برای جلبک فراهم
می آورد و جلبک با انجام دادن فتوسنتز، کربوهیدرات های مورد نیاز خود و قارچ را تأمین می کند.
بعضی گلسنگ ها به هوای آلوده حساس اند و از بین می روند؛ بنابراین مرگ گلسنگ ها ممکن است
دلیلی برای آلودگی هوا باشد.گلسنگ ها سبب
تشکیل خاک از سنگ می شوند، از گلسنگ ها
مواد رنگی و دارویی استخراج می شود.همچنین
بخشی از غذای جانورانی مانند گوزن را تشکیل
می دهند.
شکل 4 گلسنگ، به ویژه روی سنگ ها و به
صورت لایه هایی به رنگ های متفاوت رشد می کند.
160
جمع آوری اطلاعات
شکار و شکارچی: شکار کردن از راه های تأمین غذا در جانوران گوشتخوار است. بعضی جانورانِ
شکارچی به دنبال طعمه می دوند )شکل 5 الف(؛ اما جانوری مانند شقایق دریایی درجای خود ثابت
است )شکل 5 ب(.
الف( شیر درحال شکار گاو وحشی ب( شقایق دریایی درحال شکارنوعی خرچنگ
شکل 5 جانوران به شیوه های متفاوتی شکار می کنند.
فکر کنید
تعداد شکارچیانی که می توانند در یک بوم سازگان زندگی کنند، به تعداد جانورانی بستگی دارد �
.� که شکار آنها می شوند
این نمودار رابطهٔ بین
جمعیت شکارچی و
جمعیت شکار را در یک
منطقه نشان می دهد.
درستی عبارت زیر را با
استفاده از آن نشان دهید.
زمان
شکار
شکارچی
جمعیت
جانوران شکارچی ویژگی های متفاوتی دارند که به آنها در شکارکردن طعمه کمک می کند. هر
گروه، یک جانورشکارچی را انتخاب و دربارهٔ ویژگی هایی که به آن در شکار کردن کمک می کند،
اطلاعاتی جمع آوری کند و گزارش را به صورت تصویری و جمله های کوتاه ارائه دهد.
161
استتار: بعضی جانوران در جایی قرار می گیرند که تشخیص آنها از زمینه دشوار است و به این علت
از دید شکار یا شکارچی مخفی می مانند. آیا ماهی را در شکل 7 الف و حشره برگی را در شکل 7 ب
تشخیص می دهید؟
الف( ب(
شکل 6 نوزادکرمی شکل حشره )الف( که شبیه مار )ب( است.
جانورانی که شکار می شوند، ویژگی هایی دارند که احتمال شکار شدن آنها را کم می کنند. نوزاد
کرمی شکل بعضی حشرات لکه های رنگی چشم مانندی در انتهای بدن دارد که آن را شبیه مار
.) می کند)شکل 6
الف( ش ک ل 7 ن مونه هایی از استتا ر جانوران ب(
162
رقابت هنگامی ایجاد می شود که جانداران نیازهای مشابهی داشته باشند و نیازهای خود را از منابع
مشترکی تأمین کنند. جانوران معمولاً برای غذا، آب و محل زندگی با هم رقابت می کنند.گاهی رقابت
.) چنان شدید می شود که دو جانور با هم می جنگند )شکل 9
الف( بین افراد یک گونه ب( بین افرادگونه های متفاوت
شکل 9 رقابت برای غذا
روباه معمولی سنجاب ایرانی کورمار یا مار دوسر
رقابت: به شکل 8 نگاه کنید. سنجاب ایرانی در جنگل های بلوط در ارتفاعات زاگرس زندگی می کند.
فرض کنید این سنجاب بین دو شکارچی گرسنه گیر افتاده باشد. کدام شکارچی موفق می شود تا
سنجاب را شکار کند؟ شاید نتوانیم جواب این پرسش را بدهیم؛ اما مسلم است که این جانوران برای
غذا با هم رقابت می کنند گرچه خود از این رقابت آگاه نیستند!
شکل 8 شکارچی ای برنده می شودکه چابک تر باشد یا اینکه با آرامش بیشتر به سنجاب حمله کند.
راه هایی برای کاهش رقابت بین افراد گونه های متفاوت وجود دارد. به این مثال توجه کنید: منابع
غذایی جغد و شاهین یکی است.هر دو از جوندگان کوچک تغذیه می کنند.اما جغد در شب و شاهین
163
در روز شکار می کند؛ بنابراین تقسیم بندیِ زمانِ شکار، رقابت بین این دوگونه را کم می کند.
تنوع زیستی
تنوع زیستی در تعریفی ساده به معنای تنوع گونه های جانداران و محیطی است که این جانداران در آن
زندگی می کنند.هر چه تعداد گونه های جانداران در محیط بیشتر باشد، تنوع زیستی آن محیط بیشتر
است.مثلاً محیطی که 30 گونه جاندار در آن زندگی می کند از محیطی با 20 گونه جاندار، تنوع زیستی
بیشتری دارد.
می دانید که جانداران نیازهای متفاوتی دارند و در زیستگاه هایی با آب و هوای متفاوت زندگی می کنند؛
بنابراین تنوع محیط به معنای فراهم شدن زیستگاه های مناسب برای زیستن انواعی از جانداران است.
بر این اساس به دلیل وجود محیط های متنوع در ایران، کشور ما ازکشورهایی است که تنوع زیستی
زیادی دارد.
فعالیت
در آزمایشی جوجه های تازه از تخم درآمده را به دو گروه تقسیم کردند. گروه یک را با غذای بدون
باکتری و گروه دوم را با غذایی تغذیه کردند که باکتری های مفید داشت. بعداز مدتی به هر دو گروه،
نوعی باکتری دادند که باعث بیماری روده ای می شود. نمودار های زیر تعداد باکتری های مضر را
در دو گروه نشان می دهد. محور عمودی تعداد باکتری ها و محور افقی زمان را نشان می دهد.
الف( این دو نمودار را با هم مقایسه کنید.
ب( امروزه به بعضی خوراکی ها )پروبیوتیک(، مثل ماست و پنیر باکتری های مفید اضافه می کنند.
با توجه به این نمودار ها، این خوراکی ها چه نقشی در سلامت انسان دارند؟
باکتری مضر
آغاز رشد باکتری روده ای بیماری زا خروج از تخم
باکتری مفید روده ای
گروه 2 گروه 1
باکتری مضر
164
اهمیت تنوع زیستی
گرچه انسان پیش از شناختن دقیقِ طبیعت از آن استفاده می کرد؛ اما با شناخت بوم سازگان ها توانست
از مواهب طبیعی بهرهٔ بیشتری ببرد.
امروزه داروهای فراوانی از جانداران استخراج می شوند. مادهٔ اولیهٔ چند صد نوع دارو از جنگل های
بارانی به دست می آید.حشراتی مانند کفش دوزک با خوردن آفت ها به حفظ گیاهان کمک می کنند
)شکل 10 (.جانوران به ویژه حشرات در گرده افشانیِ بسیاری از گیاهان نقش دارند.
همچنین جانداران و فعالیت های آنها از موضوعات مورد علاقهٔ مهندسان است. مثلاً ویژگی های
تارعنکبوت مورد توجه مهندسانی است که می خواهند موادی با استقامت، انعطاف پذیری و در
عین حال سبکی تار عنکبوت تولید کنند تا در وسایل متفاوت به کار برند. تار عنکبوت گرچه پروتئینی
است؛ اما مقاومتی چند برابر فولاد دارد! شما چه فایده های دیگری برای تنوع زیستی می شناسید؟
تنوع زیستی ای که امروزه روی کرهٔ زمین وجود دارد، در طی میلیون ها سال شکل گرفته است. در
طول عمر زمین، عوامل طبیعی متفاوتی مانند یخ بندان یا سقوط شهاب سنگ، سبب از بین رفتن گونه ها
و در نتیجه کاهش تنوع زیستی شده؛ اما امروزه فعالیت های انسانی مهم ترین خطر برای کاهش تنوع
زیستی و عامل انقراض گونه های جانوری و گیاهی اند. وقتی می گوییم گونه ای منقرض شده به این
معناست که هیچ فرد زنده ای از آن گونه درطبیعت وجود ندارد. ببر مازندرانی نمونه ای از جانوران
منقرض شده است.
با مراجعه به منابع معتبر گزارشی مبنی بر فعالیت های انسانی که تنوع زیستی را کاهش می دهند،
تهیه کنید و به صورت تصویری ارائه دهید.
فعالیت
گفت وگوکنید
گاه بعضی گونه های تازه وارد، با رشد سریع و استفاده بیشتر از منابع، مانع از رشد گونه های دیگر و
درنتیجه سبب کاهش تنوع زیستی می شوند.به نظر شما استفاده از گونه های بیگانه، یعنی گونه هایی
که به طور طبیعی در یک منطقه نبوده اند، برای توسعهٔ فضای سبز چه زیان هایی ممکن است در
برداشته باشد و چه چیزهایی را برای این کار باید در نظر گرفت؟
آیا می دانید
تعداد گونه های گیاهی شناسایی شده در ایران تقریباً برابر با کل گونه های گیاهی در اروپاست؛ در
حالی که اروپا چند برابر کشور ما وسعت دارد.
165
شکل 10 استفاده از حشره ها برای از بین بردن آفت ها
آیا می دانید
مرجان ها در خلیج فارس، خانه و منبع غذای بسیاری از جانوران دریازی اند؛ بنابراین در حفظ تنوع
زیستی خلیج فارس نقش مهمی دارند. آلودگی آب دریاها سبب مرگ مرجان ها می شود که نشانه آن
بی رنگ شدن مرجان هاست.
تنوع زیستی در ایران به علت های طبیعی و انسانی کاهش یافته است. بعضی گونه ها مانند سمندر
لرستانی، خرس سیاه و ماهی کور غار در خطر انقراض اند. ماهی کور غار فقط در ایران یافت
می شود. با مراجعه به منابع معتبر درباره وضعیت تنوع زیستیِ استانی که در آن زندگی می کنید،
مقاله ای بنویسید و در آن پیشنهادهایی برای حفظ زیستگاه های طبیعی و جانداران آن ارائه دهید.
فعالیت
جدول تناوبی عنصرها
گازهای نجیب
هالوژن ها
عنصرهای گروه اصلی
عدد اتمی
جرم اتمی
میانگین
نماد شیمیایی
نام
جامد
مایع
گاز
فلزها
شبه فلزها
نا فلزها
عنصرهای گروه اصلی
فلزهای قلیایی
فلزهای قلیایی خاکی
عنصرهای واسطه
لانتانیدها
آکتنیدها
+ نوشته شده در چهارشنبه بیست و پنجم اردیبهشت ۱۳۹۸ ساعت 19:18 توسط نوذر کولانی
|
